Op zoek naar God

Nog weer een andere manier is om te kijken hoe bepaalde wetenschappen zich ontwikkeld hebben. Zo is het mogelijk te spreken van de geschiedenis van de economie, de sociologie, de filosofie of de theologie. Ook daarbinnen bestaan er nog weer een reeks mogelijkheden om je blik op het verleden te richten. Binnen de theologie kun je ook kijken naar de geschiedenis van de kerk of die van de uitleg van de bijbel.
In zijn boek Op zoek naar God: een historische projectie doet dr. J. Demey dit door een historische zoektocht te ondernemen naar religie en godsgeloof. Door in kaart te brengen hoe mensen in verleden en heden met hun geloof in God zijn omgegaan. Een soort geschiedenis van het godsgeloof vanaf het allervroegste begin tot vandaag.

Eerste deel
Nu kan ik me voorstellen dat u denkt dat dit dus een hele dikke pil is geworden. Maar dan vergist u zich. Jules Demey beheerst zijn stof zo goed dat hij zich tot de hoogtepunten van de religieuze beleving kan beperken. Het boek telt 125 bladzijden met veel informatie en is goed te vergelijken met een drieluik.
In het eerste deel komt het godsgeloof ter sprake van de in stamverband levende jagers- en boerengemeenschappen. "In zijn primitieve rurale toestand schiep de mens voor het eerst een eigen 'goddelijke werkelijkheid' - een psychische functie - op grond van zijn verlangens en angsten." De 'Godsgedachte' betekende zoveel als een vaag zoeken "naar een verklaring van het onbekende, en een verlangen naar het voortbestaan na de dood".

Tweede deel
Het hoofdpaneel, het middenluik, beschrijft de ontwikkeling van het godsgeloof van de verlossingsgodsdiensten van de stedelijke beschavingen. Demey ziet de grootste revolutie van de menselijke beschaving in de "stichting van de steden die tezelfdertijd een fundamentele verandering van levensbeschouwing teweeg bracht. Voortaan was het individu in de stad losgerukt van zijn vroegere clanverbondenheid, wat nog een veel sterker verlangen naar persoonlijke onsterfelijkheid aanwakkerde".
In dit deel komen ook Boeddhisme, Christendom en Islam uitgebreid aan de orde. Demey laat zien dat deze drie wereldgodsdiensten gedurende eeuwen hun mannelijk karakter zwaar hebben "doorgedrukt op de beschavingen die zij geschraagd hebben, zodat menige vrouw niet alleen onbegrijpelijke maar ook ondraaglijke toestanden moet gekend hebben". Dus hoeft het niet te verbazen dat voor deze godsdiensten "de vrouw als zelfstandige persoonlijkheid op het achterplan" bleef.
Hoewel er in de verschillende godsdiensten heel wat analoge ideeën te vinden zijn bleven ze elk verstrikt in hun eigen unieke waarheid. Met als gevolg dat "een waarachtige ontmoeting in wederzijds begrip en in verlangen naar contact" tussen de wereldreligies niet tot stand gekomen is.

Derde deel
Het derde deel van het boek behandelt de godsdienst in 'het grootstedelijk tijdperk'. "Het rationalisme van de Verlichting sloeg fel toe op het Westeuropese christendom dat zijn bevoorrechte positie niet kon handhaven."
Ruime aandacht krijgt het conflict rede-geloof dat vooral in het Westen een doorslaggevende rol speelde. Zo blijkt, volgens de schrijver, in onze wetenschappelijke tijd "de echte kern van het Godsgeloof de levensangst of de doodsangst te zijn". Niet alleen het Westeuropese christendom heeft hier mee te kampen. Volgens Demey is de rationalistische twijfel langzamerhand voor alle godsdiensten de grootste uitdaging geworden: "Het zijn niet alleen het christelijk ritueel, de Koran als wetboek en de boeddhistische meditatietechnieken die verstard en met teloorgang bedreigd zijn, het is in de grond het dogmatisch geloof zelf dat de wetenschappelijk-filosofische aanval niet kan weerstaan en uitgehold blijft staan waar geen standplaats meer mogelijk is".
De balans opmakend komt Demey tot de conclusie "dat onze tijd een wereldwijde genotsbeschaving heeft voortgebracht die geen rekening meer houdt met een transcendente God". Met de dollar als "de  meest aangebeden God".
Is er nog hoop? Jawel, besluit Demey: "Liefhebben betekent het onsterfelijke willen, is de totaliteit van het bestaan ervaren als de diepste levenswortel en de enige transcendentie. Maar er blijft nog de ruwe werkelijkheid van het mensgeworden dier dat naast een 'heilige' ook een 'duivel' verbergt".

Op zoek naar God is een naslagwerk in een notedop over de ontwikkeling van het godsgeloof in de verschillende religies. Volgens de achterflap bevat het boek "een schat aan historische en godsdienstwetenschappelijke inzichten". Daar valt niets op af te dingen. Juist daarom vind ik het wel jammer dat een register ontbreekt.

© JOHAN BLAAUW

Deze recensie werd eerder gepubliceerd in Trouw van 1 december 1995

Dr. J. Demey, Op zoek naar God: een historische projectie, Damon Best 1994

naar begin