Vreemdeling na Auschwitz

Ook in onze onderlinge omgang kunnen we niet zonder woorden. Over woorden gesproken: wat zouden we trouwens zijn zonder verhalen? In alle tijden en culturen hebben mensen elkaar verhalen verteld. Je kunt zelfs zeggen dat mensen elkaar niet alleen verhalen vertellen, ze leven er ook in.

Hoofd en hart
Zo beschikken verhalen over het vermogen ons te verleiden nieuwe wegen te bewandelen in onze kijk op de wereld. Anders dan zuiver verstandelijke argumenten, verenigen verhalen rede en emotie zodanig dat niet alleen het hoofd maar ook het hart aangesproken wordt. Het verhaal waarbinnen wij ons voorstellen te leven legt daarmee ook de betekenis van goed en kwaad voor ons vast en bepaalt mede ons ethisch handelen. Anders gezegd: het is dus niet onbelangrijk binnen welk verhaal wij ons voorstellen te leven. Bij voorbeeld of dit verhaal in staat is vragen en twijfel aan te moedigen of het dit juist uit de weg gaat of verbiedt.

Ware en valse verhalen
In zijn boek Vreemdeling na Auschwitz noemt Darrell J. Fasching verhalen die vragen welkom heten ware verhalen en verhalen die vragen en zelfkritiek uit de weg gaan valse verhalen.
Fasching is docent religiestudies aan de Universiteit van Zuid-Florida in Tampa. Zijn studie is een pleidooi voor vernieuwing van onze traditionele ethiek. In onze beschaving heeft deze ethiek haar zegen gegeven aan een moraal van onderwerping aan techniek en bureaucratie. Hierdoor is zij ook niet in staat gebleken om de onderwerping aan de demonie van het nazisme een radicaal halt toe te roepen. Na de holocaust rust derhalve op christenen de verplichting alles opnieuw te doordenken en te bespreken, gezien "hun falen om tijdens de Shoah de kant te kiezen van hun joodse broeders en zusters".

Vreemdeling
Fasching doet dit door de oversteek te maken naar de narratieve tradities van het jodendom. De nieuwe ethiek die hij voorstaat draait om de vreemdeling. Beter gezegd: om de manier waarop wij met de vreemdeling in ons midden omgaan. Volgens de auteur wortelt de bijbelse ethiek immers in het gebod de vreemdeling welkom te heten. Dit gebod komt maar liefst 36 keer voor in de Torah en "doet een beroep op ons vermogen ons te identificeren met de vreemdeling".
In de vreemdeling ontmoeten we "iemand die juist door zijn of haar verschillend- of anders-zijn onze identiteit ter discussie stelt". Een beslissende toetssteen voor een authentiek geloof vindt Fasching dan ook "onze bereidheid vreemdelingen en de twijfels die hun vreemde verhalen teweegbrengen welkom te heten." Want het is de vreemdeling die voorkomt dat wij geheel omsloten worden door een wereld van gelijksoortigheid. De vreemdeling houdt onze wereld juist open naar het oneindige.
Vandaar dat hij het ophouden van gastvrijheid jegens de vreemdeling de uiteindelijke maatstaf vindt om te beoordelen of een samenleving rechtvaardig is of niet. "Want wanneer we de vreemdeling welkom heten, komt de heerschappij van God nabij en worden alle dingen mogelijk."

Verschillende consequenties
Christenen, zo betoogt Fasching, kunnen wat dit betreft veel leren van de joodse narratieve traditie van religieuze moed en vermetelheid, die niet alleen vragen stelt, maar ook bereid is zelfs God ter verantwoording te roepen. Want niets verdient ooit onze absolute, onkritische loyaliteit, zelfs God niet.
Scherp laat Fasching zien hoe het verhaal uit Genesis van Jakobs worsteling met de onbekende in jodendom en christendom niet alleen verschillend wordt uitgelegd, maar ook totaal andere consequenties heeft.
In de joodse traditie ligt de nadruk op een moedige relatie met God, "een relatie van worsteling en discussie", waarbij de God van Jakob niet wint "door de mens te verslaan, maar door de overwinning van de mens mogelijk te maken. Israël betekent iemand die worstelt met God en mensen en overwint".
In tegenstelling hiermee hebben de augustijns-lutherse tradities binnen het christendom dit verhaal zo uitgelegd dat God de overwinnaar is en niet zijn menselijke bondgenoot. Met als gevolg een algehele overgave van de persoon aan God - "een overgave die uitloopt op onvoorwaardelijke gehoorzaamheid".
Hieraan verbindt de schrijver als conclusie dat "christenen na Auschwitz hun traditionele ethiek van onvoorwaardelijke gehoorzaamheid los moeten laten en opnieuw de moed moeten ontdekken van een geloof dat ieder gezag ter discussie stelt, of het nu goddelijk of menselijk is".
Met zijn theologische ethiek van het welkom heten van de vreemdeling draagt Fasching hier een diepgravend en intrigerend ontwerp voor aan.
Een bemoedigend boek.

© JOHAN BLAAUW

Deze recensie werd eerder gepubliceerd in Trouw van 3 augustus 1995

Darrell J. Fasching, Vreemdeling na Auschwitz. Een nieuwe narratieve inzet in de christelijke ethiek, De Horstink Zoetermeer, 1995

naar begin