Bij nader inzien

Natuurwetenschappelijke ontdekkingen bleken haaks te staan op traditionele christelijke geloofsvoorstellingen. Tot op de huidige dag wijzen conservatieve christenen bijvoorbeeld nog steeds de alom aanvaarde evolutieleer van Darwin af.
Daartegenover staan diverse groeperingen die van meet af aan geprobeerd hebben wetenschappelijke inzichten in hun levensbeschouwing te integreren. Hiertoe behoren onder meer de religieus humanisten. Over het algemeen hoor je van hen niet zoveel. Vermoedelijk komt dit omdat hun aantal niet zo groot is en ze bovendien een hechte organisatie niet zo belangrijk vinden.
Toch bestaan ze. Getuige het onlangs verschenen boek Bij nader inzien van A.D. Fokker. Het bevat 21 religieus-humanistische reflecties over mens en wereld. Met dit boek hoopt Adriaan Fokker "iets van de diepere betekenis en zin bloot te leggen die de 'dingen' voor ons kunnen hebben".

Herhaaldelijk wijst de schrijver, die jarenlang heeft gewerkt aan het Sterrenkundig Instituut van de Rijksuniversiteit in Utrecht, erop dat het iets heel uitzonderlijks is dat de mens er überhaupt is in de kosmos. "En dat er door de mens nieuwe werkelijkheid gecreëerd is, dat is kosmisch gesproken helemaal verrassend. Je daarvan goed bewust te zijn zou ik als een religieus besef willen opvatten."
De 21 paragrafen van zijn boek zijn bijna allemaal toespraken of lezingen die Fokker tussen 1972 en 1995 gehouden heeft op bijeenkomsten van religieus humanisten in Nederland, zoals de Vrije Gemeente in Amsterdam of de Woodbrookers in Barchem. De auteur heeft zijn toespraken onderverdeeld in vier hoofdstukken.
In het eerste hoofdstuk komen wetenschap en natuurfilosofie aan bod. Zoals natuurwetenschap zich richt op de objectieve werkelijkheid van de natuur ontspringt geloof "uit de subjectieve realiteit van de menselijke psyche." In de menselijke hersenen zijn beide op elkaar betrokken. "Hoe, dat is Mysterie."
In dit hoofdstuk verduidelijkt Fokker ook wat we ons moeten voorstellen bij een religieus humanistische visie op de werkelijkheid. Hierin "wordt de werkelijkheid opgevat als de alomvattende gegevenheid van al wat is, waarin wij zelf mede inbegrepen zijn als dragers van verantwoordelijkheid voor het fourneren van een surplus waardoor er in de werkelijkheid een zin kan gaan oplichten." Dat dus.
Getrouw aan deze definitie probeert Fokker in zijn verschillende toespraken steeds een religieuze verdieping te geven aan de verschijnselen en onderwerpen die hij nader bekijkt.
Het tweede hoofdstuk heeft als titel: Religiositeit. Hier komen kosmisch besef, mysterie, geheim alsmede geloof en religie in aparte paragrafen aan de beurt. In "de reflectie op het kosmisch gebeuren en de bezinning op onze eigen existentie licht," naar het gevoelen van de auteur, "het mysterie op." Onder mysterie dienen we te verstaan wat "zich principieel onttrekt aan ons begrips- en verklaringsvermogen".

Personalisme
In het derde hoofdstuk over het humanum passeren uiteenlopende zaken de revue zoals bestaansvreugde, kwetsbaarheid, genieten, hachelijkheid. Ook de spanningsverhouding tussen enkeling en gemeenschap krijgt hier de nodige aandacht. Tussen individualisme en collectivisme zoekt Fokker zijn weg in het personalisme, dat "de relatie van persoon en gemeenschap accentueert".
"Het personalisme verzet zich tegen een individualisme dat de onafhankelijkheid van het individu overwaardeert. Maar het staat ook haaks op iedere vorm van collectivisme, dat de enkeling degradeert tot een middel en een object van de collectiviteit."
Het laatste hoofdstuk heet net als het boek: Bij nader inzien. Enkele titels bestaan hier uit vragen. Is er vooruitgang? Wat is er eigenlijk interessant? Wat gebeurt er eigenlijk?
De ultieme vraag die ons ons hele leven begeleidt lijkt Fokker de vraag te zijn: "Waar is het allemaal 'goed' voor en waar loopt het op uit?" Op deze vraag krijgen we in ons leven geen antwoord. "Zo hoort het blijkbaar te zijn. Die principiële onbeantwoordbaarheid verleent aan ons leven een stuk spanning. Ik denk," zo concludeert Fokker, "dat we die spanning nodig hebben om het door-het-leven-gaan als een interessante uitdaging tegemoet te treden."

Het aardige van het boek vind ik dat allerlei alledaagse verschijnselen en gebeurtenissen in een breder kader geplaatst worden en er gezocht wordt naar een religieuze dimensie ervan. De vragen waarmee elke paragraaf eindigt lijken me een prima hulpmiddel om het boek in gespreksgroepen tot zijn recht te laten komen.
Jammer is dat Fokker niet de moeite genomen heeft zijn 21 verschillende toespraken en lezingen wat te bewerken en meer op elkaar af te stemmen. Had hij dit wel gedaan dan had hij zijn betoog meer vaart kunnen geven, nogal wat herhalingen kunnen voorkomen en het geheel aanzienlijk kunnen bekorten.

© JOHAN BLAAUW

A.D. Fokker, Bij nader inzien: religieus-humanistische reflecties over mens en wereld, Damon Best 1995

Eerder gepubliceerd in Trouw van vrijdag 2 februari 1996

naar begin