Kuitert vervolgt zoektocht

Eind 2004 verscheen van H.M. Kuitert ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag Schiften. Een bundel met zestien opstellen, waarvan elf niet eerder gepubliceerd. Eerst waren er mensen en toen God is de titel van een van de opstellen, maar tegelijkertijd is deze titel ook het uitgangspunt van Kuiterts theologiseren. Kuitert pleit in Schiften voor theologie als herinterpretatie van de geloofstraditie, "kijken wat die in andere tijden en andere cultuursituaties voorstelt, kan voorstellen". Want wat heb je eraan om je kinderen een kijk op de wereld "mee te geven als die kijk nergens op slaat, in elk geval niet meer op de wereld waarin die kinderen leven?" Geloofsvoorstellingen zijn voorstellingen "en geen waarheden. Ze zijn een erfenis die 'van verbeelding' is, en alleen als verbeelding kun je ermee omgaan, zonder ermee tegen een blinde muur op te lopen". En dat is meteen ook het thema van Kuitertst nieuwste boek Hetzelfde anders zien dat in april 2005 verscheen.

'Van verbeelding'
In zijn bekende heldere en voortvarende stijl zet Kuitert hierin uiteen dat het geloof 'van verbeelding' is. Zoals een huis van steen is of een fles van glas zo is geloof 'van verbeelding'. "Verbeelding is de stuff waaruit het is opgebouwd." En wat van verbeelding is daar moet je geen waarheden van maken. Religie is geen beschrijving van mens en wereld, ook niet "een beschrijving van een verleden of een opsomming van gebeurtenissen van vroeger. Dat allemaal niet". Godsdienstige verbeelding is een vorm van zien, expressie van ervaringen die mensen opdeden in hun leven, betekenis verlenen aan de wereld, je omgeving, jezelf inclusief je eigen innerlijk. Expressie van ervaringen dus, maar wel van "ervaring van mensen die vroeger leefden, in een andere wereld". Dat het geloof van verbeelding is "zegt niets over waarde of onwaarde, het zegt alleen dat het niet van leer is", want "verhalen worden verknoeid als je er het 'echt gebeurd' op loslaat". En: "Waarheden zijn dwingend, verplichte kost. Verbeelding maakt vrij". Wat Kuitert betreft hoeft er van de christelijke geloofsvoorstellingen niets weg, geschrapt of bij de schroothoop gezet, wat nodig is, is dat wat 'van waarheden' was terug te schroeven naar 'van verbeelding'.
Was Adam maar mythe gebleven, verzucht Kuitert, Adam als 'Elckerlick', maar de ellende is dat er van religieuze mythes een verklarende theorie werd gemaakt. Voor Kuitert is de mens het enige wezen dat in staat is om onder woorden te brengen wat uit zichzelf zonder betekenis is. God is dan ook geen wezen dat aan de touwtjes trekt, maar een wezen dat "alleen in het verhaal" bestaat. Daarmee is de gelovige niet gedegradeerd tot een fantast, nee, hij of zij is "iemand die ziet wat onzichtbaar is, de onzichtbare werkelijkheid". De betekenisverlener. " 'Zij die van betekenis leven, en op nieuwe betekenis uit zijn' dat zijn gelovigen, mensen die de dingen niet laten voor wat ze zijn."

Kerken
Hetzelfde anders zien sluit Kuitert af met een kort (dertien bladzijden) maar wel intrigerend hoofdstuk over de kerk. Hierin relativeert Kuitert de christelijke kerk. Wat er werkelijk toe doet, schrijft hij, is "het horen van de sprakeloze stem van Abel de broeder", maar "om die te horen hoeft men geen aanhanger van het christelijk geloof te zijn". De kerk is voor Kuitert de bibliotheek van het christendom. En zo'n bibliotheek "heeft deskundigen nodig", de theologen. Hiermee is hun rol tevens geherdefinieerd. Bisschoppen zijn niet meer nodig en pausen al helemaal niet, stelt Kuitert. "Een bibliotheek verkoopt geen waarheid, ze levert informatie."
Kerken voorzien, zo Kuitert, in de religieuze behoeften van mensen. Ze zijn providers: "Welke gemeenschap bevestigt welke behoefte het beste?" Als voorzieningen van de kerk noemt Kuitert: zielszorg, rituelen, rites de passages, belonging (ergens bij horen), vluchtheuvel en heimwee kerk. Met deze 'heimwee kerk' doelt Kuitert op de zondagse erediensten: "Een niet te onderschatten vorm van dienstverlening aan een generatie die nog weet heeft van de christelijke traditie. Maar dat houdt een keer op". En toch, aan het eind van dit hoofdstuk en het boek, verdient de kerk in Kuiterts ogen het eeuwige leven, maar dan heeft hij het over een kerk "die mensen voorthelpt, … die werelden voor hen opent, hen niet vastlegt in hun religie maar juist uit de kluisters bevrijdt". Maar zo'n kerk bestaat "evenzeer buiten als binnen haar muren".

Kuitert presenteert zijn boek Hetzelfde anders zien als een zoektocht. Zijn hele 'theologie' kun je zo typeren. Elk boek een stapje verder. Wat dat aangaat zit er een bewonderenswaardige lijn in al Kuiterts publicaties. In Hetzelfde anders zien omschrijft Kuitert geloven en religie als 'van verbeelding' en hij doet dit overtuigend: uitgebreid en met behandeling van alle mogelijke tegenwerpingen die hiertegen ingebracht zouden kunnen worden. So far so good.
In dat opzicht steekt het slothoofdstuk over de kerk bij het voorafgaande nogal magertjes af. Hij schetst kort enkele contouren, maar werkt die amper uit. Of is dat met opzet om de lezer vast nieuwsgierig te maken naar zijn volgende boek waarin de kerken een beurt krijgen?

© JOHAN BLAAUW

H.M. Kuitert, Schiften. Wat er in de christelijke geloofswereld toe doet en wat niet, Ten Have 2004, € 17,90.
H.M. Kuitert, Hetzelfde anders zien. Het christelijk geloof als verbeelding, Ten Have 2005, € 17,90.

Bovenstaande recensie werd ook gepubliceerd in adRem, remonstrants maandblad, van juli-augustus 2005

naar begin