www.
johanblaauw.nl
Tasten naar schaamte
Bijna iedereen kent gevoelens van schaamte. Vrijwel altijd zou men er dan even niet willen zijn, want schaamte gaat gepaard met een onbehaaglijk en pijnlijk gevoel. Wie zich schaamt voelt zich al gauw minderwaardig, gekleineerd, vernederd of belachelijk.De Franse filosoof Emmanuel Levinas veronderstelt dat dit komt omdat
iemand in de schaamte geconfronteerd wordt met "precies het feit van gebonden
te zijn aan zichzelf, de radikale onmacht om te vluchten, om zich voor
zichzelf te verbergen, de onontkoombare aanwezigheid van het ik bij zichzelf".
Het verrassende van het boek Tasten naar schaamte
van Coert Lindijer vind ik dat hij
laat zien dat schaamte niet altijd negatief hoeft te zijn, maar ook creatieve
mogelijkheden biedt. Zo kan schaamte helpen ogen, die dicht waren, open
te maken om iets op gang te brengen: kritisch zelfonderzoek, wil om het
verkeerde te vermijden, een nieuwe koers varen. Lindijer noemt dit positieve
schaamte.
Dit neemt niet weg dat er ook veel schaamte is die terecht moet worden
overwonnen. Bijvoorbeeld wanneer ze mensen klein houdt en maakt dat
ze zonder zelfrespect en vernederd leven. Negatieve schaamte.
Heldere opbouw
Het boek is helder opgebouwd. In een eerste verkenning neemt de auteur
de lezer bij de hand om samen te kijken wat er gebeurt wanneer mensen zich
schamen. De verschillen tussen schaamte en schuldgevoel komen aan bod alsmede
de gevolgen van schaamte.
Daarna passeren een aantal beelden van schaamte de revue: de bijbel
komt ter sprake en Nietzsches kijk op schaamte. In aparte hoofdstukken
wordt stilgestaan bij de film Schaamte
van Ingmar Bergman en het oeuvre van Primo Levi.
Vervolgens wordt de schaamte verder verkend door in te gaan op de verhouding
tussen narcisme en schaamte en stil te staan bij het feit "dat schaamte
zich ook kan richten op een veel wijdere kring, op mensen die veraf zijn,
op de hele wereld". Het spoor van Bergman en Levi.
Inmiddels zijn we toe aan het praktijkgedeelte van het boek, waarin
Lindijer ons laat zien hoe we op een goede manier met onze schaamte kunnen
omgaan. Om te beginnen vindt hij het belangrijk onze schaamtegevoelens
niet weg te stoppen, maar ze ernstig te nemen. Onder andere door ons serieus
af te vragen of het negatief is of positief dat we ons schamen. "In het
eerste geval is onze schaamte eigenlijk onzinnig en moeten we proberen
er zo snel mogelijk af te komen. In het tweede geval is ze een signaal
waar we naar dienen te luisteren".
Het andere hoofdstuk van het praktijkgedeelte gaat over hulpverlening
en schaamte met voorbeelden uit de praktijk die van commentaar worden voorzien.
Het laatste hoofdstuk betreft de vraag wat dit nadenken over schaamte
betekent voor de kijk op de mens en of schaamte een bijdrage kan leveren
bij het zoeken naar goed en kwaad. De balans opmakend blijkt schaamte herhaaldelijk
te functioneren als alarmsignaal, schok, waarschuwing, eye-opener, motor.
Schaamtegevoelens kunnen attenderen op wat inhumaan is. Zo helpt schaamte
niet alleen het denken over goed en kwaad te verdiepen, het verbreedt het
ook. "Wanneer we ons laten leiden door ons schaamtegevoel kunnen we terecht
komen in de diepste lagen en de wijde ruimten van het menselijk bestaan
en er stuiten op recht en onrecht, waarheid en leugen, goed en kwaad".
Schaamte als nieuw kijkinstrument
Hoe je het ook wendt of keert schaamte blijft verbonden met veel pijn.
Daarom verdiept Lindijer zich tenslotte in herstel. "Elke schaamte vraagt
bij wijze van spreken om een eigen vorm van 'herstel'". De beste aanduiding
van wat er aan herstel bij beschaamde mensen kan plaatsvinden is 'heling',
heel maken wat gebroken en verdeeld is. Daarbij hoort 'pijn' verzachten
of wegnemen en helpen om weer 'gezond' en vernieuwd te functioneren. Heling
duidt aan dat er iets in de mens zelf gebeurt.
Tasten naar schaamte heet het boek.
Een pleidooi voor schaamte. Niet in de zin dat we ons meer moeten schamen,
maar in de zin van: grotere aandacht voor het verschijnsel schaamte en
er meer mee doen. Schaamte als nieuw kijkinstrument. Als iets dat dicht
bij onszelf begint. Bij wat we zelf voelen en ervaren om te proberen vandaaruit
nieuwe mogelijkheden bij onszelf te ontdekken.
Niet alleen een tastende poging, zoals Lindijer zijn boek omschrijft,
wat mij betreft ook een geslaagde poging, alleen al omdat schaamte als
instrument om te kijken naar onszelf en onze cultuur veel minder belast
en 'versleten' is dan bijvoorbeeld begrippen als zonde of schuld. Wie met
deze laatste conclusie moeite heeft mag Tasten
naar schaamte niet ongelezen laten. Wie hier geen moeite mee
heeft trouwens ook niet.
Coert H. Lindijer, Tasten naar schaamte, Kampen 1995
Deze recensie werd eerder gepubliceerd in Trouw van 5 april 1995